ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

Στοιχεία Δήμου-Αξιοθέατα

O πρωην Δήμος Ελλησπόντου βρίσκεται στο ΒΑ άκρο του Νομού Κοζάνης και προήλθε από τη συνένωση 2 Δήμων και 7 Κοινοτήτων. O συνολικός πληθυσμός του (απογραφή 1991) είναι 7.899 κάτοικοι (4ος στο Ν. Κοζάνης). Η συνολική έκταση του Δήμου είναι 337.992 στρέμματα (3ος στο Ν- Κοζάνης). Είναι ημιορεινός Δήμος. Με βάση τις κλίσεις του εδάφους ανήκει στη Ζώνη II (ποσοστό κάλυψης 27% και κλίσεις εδάφους από 55 έως 15%). Το μέσο υψόμετρο των οικισμών είναι 620 m. Έδρα του Δήμου είναι η πρώην Κοινότητα Κοιλάδας. Μέσα στα όρια του Δήμου διαπερνά η Εγνατία Oδός ανοίγοντας νέες προοπτικές ανάπτυξης του Δήμου.

Από τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, μεγάλο ποσοστό ασχολείται με τον πρωτογενή τομέα και το υπόλοιπο ασχολείται με το δευτερογενή και τριτογενή τομέα. Τα κυριότερα προϊόντα της περιοχής είναι σιτηρά, τεύτλα, πατάτες, καλαμπόκι.

Στη γεωγραφική περιοχή του Δήμου υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός Oρυκτών Πρώτων Υλών (O.Π.Υ.). Συγκεκριμένα έντονη είναι η παρουσία κοιτασμάτων λιγνίτη, λευκών μαρμάρων στον Πολύμυλο, έγχρωμων διακοσμητικών πετρωμάτων στο Δρέπανο και στην Ακρινή και αδρανών υλικών στο Δρέπανο, στην Κοιλάδα και αλλού.

Μέσα στα πλαίσια του 2ου Κ.Π.Σ. έχουν γίνει κάποιες ενέργειες που αποσκοπούν στην ανάδειξη περιοχών του Δήμου. Μερικές από αυτές τις ενέργειες είναι η κατασκευή των κατασκηνώσεων στη Ζωοδόχο Πηγή (Ε.Α.Π.Τ.Α. Π) πάνω σε λοφίσκο με θέα τον Αλιάκμονα, η ανάπλαση - ανάδειξη της Ι.Μ. Αγ. Ιωάννη Βαζελώνα (Rechar) με θέα τη λεκάνη Σαριγκιόλ, η βελτίωση περιβάλλοντος χώρου Αγ. Παντελεήμονα Αγ. Δημητρίου (Leader II).

Η παρουσία και δράση των πολιτιστικών συλλόγων του Δήμου συντελούν στην αναβίωση των ποντιακών ηθών και εθίμων, αναδεικνύοντας την Ποντιακή παράδοση και τον πολιτισμό. Στους συλλόγους λειτουργούν τμήματα εκμάθησης λύρας, τμήμα μωμόγερων (θίασος θεατρικός και χορευτικός που συνδέει την εποχή του Μ. Αλέξανδρου με το σήμερα), χορευτικά, τμήματα φιλαρμονικής, εκμάθησης παραδοσιακών ποντιακών φαγητών. Σημαντικό πολιτισμικό στοιχείο του Δήμου αποτελούν οι ανασκαφές στον Πολύμυλο που έφεραν στο φως οικισμό Ελληνιστικής Εποχής και νεκροταφείο Ρωμαϊκής και Μεσοβυζαντινής Εποχής. Μερικά από τα ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο Αιανής.

Στο Δήμο πραγματοποιούνται 3 μεγάλα πανηγύρια σε μεγάλες γιορτές: της Αναλήψεως, στην Ακρινή πραγματοποιούνται πολιτιστικές εκδηλώσεις, του Αγ. Πνεύματος στο Δρέπανο γίνεται 3ήμερο πανηγύρι και την τελευταία Κυριακή του Ιουνίου στο Βαζελώνα τελείται θεία Λειτουργία και λιτάνευση, στήνονται παραδοσιακοί χοροί και πραγματοποιούνται εκδηλώσεις ανάλογες με τις θρησκευτικές και εθνικές παραδόσεις.

Εν κατακλείδι, η γεωγραφική θέση του Δήμου δίνει τη δυνατότητα ανάδειξης του με την ανάπτυξη πολλών μορφών τουρισμού, όπως: αγροτουρισμός, αρχαιολογικός, ορεινός, φυσιολατρικός - οικολογικός, βιομηχανικός, εκπαιδευτικός.

ΠOΛOΙ ΕΛΞΗΣ

Άγιος Δημήτριος: Η ονομασία του χωριού κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν "Τοπτσιλάρ" και μετονομάστηκε κατά το 1927. Από τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα που αποκαλύφθηκαν, συμπεραίνεται ότι υπήρχε οικισμός από της εποχής των χρόνων του Μ. Αλεξάνδρου. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών κατά το 1923 αποκαταστάθηκαν στο χωριό πρόσφυγες, κυρίως Πόντιοι (από την Τραπεζούντα και τη Νικομήδεια) και λιγότερο θράκες (από την Ανατολική Θράκη).

Η Μονή του Αγ. Ιωάννη Βαζελώνα, που είναι η αρχαιότερη Μονή του Πόντου και κτήτορας της Παναγίας Σουμελά βρίσκεται στους γραφικούς πρόποδες του Βερμίου όρους και σε απόσταση 4 km πάνω από το χωριό Αγ. Δημήτριος. Το Εξωκκλήσι του Αγ. Παντελεήμονος βρίσκεται στην τοποθεσία που ονομάζονταν τεκές. Βρίσκεται σε μια πανέμορφη τοποθεσία η οποία χρησιμοποιείται και ως τόπος αναψυχής. Την παραμονή της εορτής διοργανώνεται καλλιτεχνική βραδιά από την αιγίδα του Μορφωτικού Ποντιακού Συλλόγου Αγ. Δημητρίου-Ρυακίου σε συνεργασία με το Δ.Δ. Αγ. Δημητρίου.

Ακρινή (Ινέοβα, Ινόμπασι): Αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή τοποθετούν την ύπαρξη οικισμών στην περιοχή αυτή από των ελληνιστικών χρόνων και μάλιστα από το 2° αϊ. π.Χ.

Παλαιοχριστιανική: στη θέση όπου βρίσκεται η εκκλησία ανακαλύφθηκε δάπεδο, του 4ου- 5ου αι., με ψηφιδωτές απεικονίσεις.

Αγ. Γεώργιος στη σπηλιά Ακρινής: υπήρχε από των ετών της τουρκοκρατίας στη σπηλιά Ακρινής. Oι Τούρκοι το κρατούσαν , μάλιστα δε και το ευλαβούσαν, πίστευαν στα θαύματα του Αγ. Γεωργίου και όταν το 1923 αποχωρούσαν, παρακάλεσαν να μην καταστραφεί. Υπάρχει η διάδοση ότι ακούγονται ψαλμωδίες.

Προσκυνητάρι του Αγ. Γεωργίου στη σπηλιά: διαμορφώθηκε στη δεκαετία του '80, υπήρχε προγενέστερο.

Ρυάκιο (Μουρανλί): Από διάφορα αντικείμενα που βρέθηκαν κατά καιρούς σε διάφορες τοποθεσίες του χωριού, μερικά από τα οποία βρίσκονται στο Μουσείο Κοζάνης, συνάγεται ότι υπήρχε οικισμός από τους Μεγαλεξανδρινούς χρόνους ή και προγενέστερους, που συνέχισε και σε επόμενες εποχές.

Ιερός ναός Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης: χτίστηκε κατά τη δεκαετία του '70 και αναπαλαιώθηκε το 1997. Στον τόπο που χτίστηκε η σημερινή εκκλησία είχαν βρεθεί μνήματα και θεμέλια παλιάς εκκλησίας. Κατά την παραμονή και την ημέρα της εορτής των αγίων τελείται θεία λειτουργία και γίνονται εκδηλώσεις με τη φροντίδα του Μορφωτικού Συλλόγου Αγίου Δημητρίου -Ρυακίου. Περιμετρικά του χώρου της εκκλησίας υπάρχει εκκλησιαστικό πάρκο με αίθουσα για τους επισκέπτες.

Βοσκοχώρι(Τσιοπανλί): Από τα θεμέλια Παλαιοχριστιανικής εκκλησίας συμπεραίνεται ότι υπήρχε Χριστιανικός οικισμός από τα προ του 5ου αι., χρόνια που πρέπει να λειτουργούσε μέχρι τα χρόνια της άλωσης της περιοχής από τους Τούρκους. Η εκκλησία με διακοσμημένο ψηφιδωτό δάπεδο ανακαλύφθηκε το 1935

Κατασκηνώσεις Ζωοδόχου Πηγής: Πάνω σε λοφίσκο, κάτω ακριβώς από τη Ζωοδόχο Πηγή, σε ένα πανέμορφο τοπίο με θέα τον Αλιάκμονα δεσπόζει το μικρό συγκρότημα των κατασκηνώσεων της Ζωοδόχου Πηγής.Μέσα σε 40-42 στρέμματα αναπτύσσονται 6 κτίρια που περιλαμβάνουν 22 κοιτώνες με δίκλινα και τρίκλινα δωμάτια με προσωπική WC, σε εμπνευσμένη αρχιτεκτονική σύνθεση. Oι θαμώνες μπορούν να περάσουν τις απογευματινές τους ώρες στις αθλητικές, εγκαταστάσεις των,, κατασκηνώσεων που περιλαμβάνουν γήπεδο ποδοσφαίρου με χλοοτάπητα 83X47 m διαστάσεων και αίθουσα γυμναστικής με όργανα.

Αρχαίοι Κεραμικοί Κλίβανοι Πολυμύλου Κοζάνης

• 
  
• 
  

Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006
Ορθογώνιος κλίβανος 3.

Κατηγορία

Κεραμική

Χρονολόγηση

Ορθογώνιοι κλίβανοι: ελληνιστική περίοδος

Τόπος προέλευσης

Πολύμυλος Κοζάνης

Γενική εισαγωγή

Πρόκειται για οκτώ κεραμικούς κλιβάνους οι οποίοι ανακαλύφθηκαν στην περιοχή του Πολυμύλου Κοζάνης, όπου ανασκάφηκε μεγάλη αρχαία πόλη η οποία από τους ανασκαφείς ταυτίζεται με την Εύια της Αρχαίας Μακεδονίας. Το εύρημα προέκυψε στην νοτιοανατολική πλευρά του αρχαίου οικισμού όπου βρισκόταν τα εργαστήρια της πόλης. Ο χώρος παρουσιάζει μία διαχρονική κατοίκηση από τα προϊστορικά μέχρι τα μεσοβυζαντινά χρόνια, αποτελώντας ένα σταυροδρόμι ανάμεσα στα αρχαία κρατίδια Ελιμιώτιδας και Εορδαίας.

Οι οκτώ κλίβανοι βρέθηκαν στη γειτονιά των κεραμέων, εκεί όπου βρισκόταν τα εργαστήρια της πόλης. Στο σχήμα τους ήταν κυκλικοί, ορθογώνιοι ή απιόσχημοι και εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του οικισμού για κεραμική, κεραμίδες, πλιθιά και είδη κοροπλαστικής. Όλοι εντάσσονταν μέσα σ' έναν οριοθετημένο, ημιυπαίθριο χώρο.

Η πρώτη λογική εγκατάσταση για ψήσιμο κεραμικών ήταν η υπαίθρια φωτιά. Έπειτα ακολούθησε η ανόρυξη λάκκου και το άναμμα της φωτιάς μέσα σ' αυτόν μαζί με τα κεραμικά. Το επόμενο στάδιο ήταν η δημιουργία δύο χώρων, ο ένας για την καύση και ο άλλος ως ο χώρος όπου στοιβάζονταν τα κεραμικά για να ψηθούν. Αυτή η σχέση παραπέμπει πια σε έναν κλίβανο, με τους δύο προαναφερθέντες χώρους σε άμεση επαφή μεταξύ τους.

Εμφάνιση κλιβάνων έχουμε από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους. Αν και οι πρώτοι κλίβανοι θα πρέπει να ήταν κυκλικοί, το σχήμα δεν είναι καθοριστικό για τη χρονολόγησή τους, μιας και στα ίδια χρόνια συναντώνται και ορθογώνιοι κλίβανοι, με ορθογώνιο λάκκο στο έδαφος, του οποίου τα τοιχώματα ενίοτε επενδύονται με την κατασκευή τοίχων.

Η απομόνωση των χώρων με ένα διάτρητο πάτωμα, τη λεγόμενη εσχάρα, ήταν αυτή που δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες στους κλιβάνους για μια καλή κυκλοφορία των θερμών αερίων, αποκλείοντας την επαφή των κεραμικών με την καύσιμη ύλη. Τα συστήματα για τη στήριξη της εσχάρας ήταν ποικίλα.

Στον ελλαδικό χώρο αν και εμφανίζονται και οι δύο τύποι κλιβάνων, οι κυκλικοί είναι πιο πολλοί, αν και υπάρχουν επίσης αρκετοί ορθογώνιοι. Το σχήμα των κλιβάνων συσχετίζεται επίσης και με τη χρήση τους. Στους ορθογώνιους κλιβάνους ψήνονταν κυρίως τα κεραμίδια και τα τούβλα, ενώ στους κυκλικούς κυρίως τα αγγεία, χωρίς όμως να αποκλείεται το αντίστροφο ή και μία μεικτή χρήση τους.

Όταν πια η μορφή του κλιβάνου είχε αναπτυχθεί πλήρως, στην είσοδο του θαλάμου θέρμανσης τοποθετούνταν η καύσιμη ύλη και πραγματοποιούνταν το άναμμα της φωτιάς. Περνώντας η ώρα η καύσιμη ύλη σπρώχνονταν προς το εσωτερικό του θαλάμου καύσης και καινούργια καύσιμη ύλη προστίθετο στην είσοδο.

Ορθογώνιοι Κλίβανοι

Οι ορθογώνιοι κλίβανοι γενικά παρουσιάζουν μεγάλη διάδοση στη Βόρεια Ελλάδα. Οι συγκεκριμένοι του Πολυμύλου χρησιμοποιούνταν για ψήσιμο οικοδομικού υλικού και χρησιμοποιούνταν στην ελληνιστική περίοδο. Και οι τρεις (ν. 1,2,3) διασώζουν μόνο τους θαλάμους θέρμανσης, ενώ η εσχάρα τους στηριζόταν σε παράλληλα τοιχία, αν και δεν σώζεται. Τα τοιχία αυτά στο μέσον τους έφεραν τοξωτό άνοιγμα, δημιουργώντας ένα τοξωτό διάδρομο, με κατάληξη στο στόμιο πυροδότησης. Ο θάλαμος θέρμανσης είναι σκαμμένος στο φυσικό έδαφος. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι χτισμένοι μέσα στο χώμα, από κεραμικό υλικό σε μορφή ορθογώνιων πλίνθων, καλά ψημένων. Εσωτερικά φέρουν επίχρισμα, ενώ ως συνδετικό υλικό των τοίχων είχε χρησιμοποιηθεί ασβεστοκονίαμα.

Τα εσωτερικά τοιχία είναι κτισμένα από κεραμικούς ορθογώνιους πλίνθους μεγαλύτερου μεγέθους από τους εξωτερικούς. Μάλιστα λόγω της φωτιάς είναι ιδιαίτερα συμπαγείς και ανθεκτικοί, με επίχρισμα αργιλοπυριτικού υλικού. Η είσοδος του θαλάμου θέρμανσης είχε αψιδωτή μορφή.

Ως προς τα υλικά κατασκευής αναλυτικότερα:

Τα πυρότουβλα των εξωτερικών τοίχων προέρχονται από αργίλους καλά ψημένες με αρκετή ποσότητα χαλαζία. Τα πυρότουβλα των εσωτερικών τοίχων δείχνουν να έχουν θερμανθεί σε υψηλότερες θερμοκρασίες. Το συνδετικό υλικό των τούβλων είναι ασβεστιτικό κονίαμα με σημαντική παρουσία αργιλοπυριτικού υλικού, είδος φυσικού τσιμέντου. Σε κάποια σημεία έχει βρεθεί τριμμένο κεραμίδι, το κουρασάνι.

Τα επιχρίσματα στους εξωτερικούς τοίχους εμφανίζουν ένα υπόλευκο, ασβεστιτικό κονίαμα με αρκετή ποσότητα αργιλοπυριτικού υλικού. Εσωτερικά υπάρχει επίχρισμα με μορφή λάσπης αργίλου.

Κυκλικοί Κλίβανοι

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ένας απιόσχημος και δύο κυκλικοί κλίβανοι από τον Πολύμυλο, για το ψήσιμο μεγάλων αγγείων και κεραμιδιών. Χρονικά είναι πρωιμότεροι από τους ορθογώνιους.

Στους δύο κυκλικούς σώζεται μόνο ο θάλαμος θέρμανσης και η εσχάρα, ενώ στον απιόσχημο μόνο ένα μέρος του θαλάμου θέρμανσης. Και στους τρεις στο κέντρο του θαλάμου υπάρχει πεσσός στήριξης για την εσχάρα.

Τα υλικά κατασκευής των τοίχων, του κεντρικού πεσσού και της εισόδου είναι κεραμίδες συνδεδεμένες με ασβεστιτικό κονίαμα, με σημαντική ποσότητα αργυλοπυριτικού υλικού. Εσωτερικά έχουμε επίχρισμα υπόλευκου χρώματος μεγάλου πάχους, το οποίο είναι είδος ασβεστοκονιάματος με σημαντική επίσης ποσότητα αργιλοπυριτικού υλικού.

Η εσχάρα είναι κατασκευασμένη από διάσπαρτες κεραμίδες και συνδετικό κονίαμα το οποίο είναι ασβεστοκονίαμα υψηλής περιεκτικότητας σε ανθρακικό ασβέστιο με χαλαζιακή και ασβεστιτική άμμο.

Κλίβανος 4

Ο κλίβανος 4 του Πολυμύλου Κοζάνης είναι ένας εξαιρετικά εντυπωσιακός κλίβανος λόγω των διαστάσεων και της καλής διατήρησής του, γεγονός που οδηγεί τους ανασκαφείς στο να τον χαρακτηρίζουν μνημειακό έργο αρχαίας τεχνολογίας.

Ο κλίβανος αυτός ανακαλύφθηκε σε βάθος 1μ. από το επιφανειακό στρώμα, με σωζόμενο ύψος 1,47μ. Η εσχάρα του έχει διάμετρο 3,5μ. και ο θάλαμος θέρμανσης μέγιστη διάμετρο 2,50μ. και ύψος 1,21μ. Από τον κλίβανο σώζεται επίσης μικρό τμήμα των τοιχωμάτων της θόλου του θαλάμου όπτησης.

Το κεντρικό στήριγμα της εσχάρας είναι κυλινδρικό από επάλληλες στρώσεις κεραμιδιών με λάσπη και επαλείψεις αραιωμένου πηλού. Η διάμετρός του αυξάνεται από τη βάση (1,60μ.) προς την εσχάρα (1,80μ.), για λόγους στατικούς. Η εσχάρα στηριζόταν με πλίνθους ακτινωτά τοποθετημένες, επίπεδες στην άνω πλευρά και καμπύλες κάτω. Επάνω σ' αυτή την ακτινωτή διάταξη τοποθετήθηκε το δάπεδο της εσχάρας από πηλοκονίαμα ενισχυμένο με κομμάτια κεραμιδιών. Η εσχάρα διαθέτει 64 οπές, διαμέτρου 15 εκ. σε τέσσερις κύκλους.

Η θολωτή είσοδος του στομίου βρίσκεται στα νότια με ύψος 1,18μ., πλάτος ανοίγματος 1,22μ. και ακτίνα θόλου 1,18μ. Δεξιά και αριστερά της εισόδου υπάρχουν θρανία από πηλό και κομμάτια κεραμιδιών, με διαστάσεις 1x0,50 και θρανίο στα ανατολικά διαστάσεων 1,35-1,50x0,60μ.

Χρήση

Για το ψήσιμο ποικίλων πήλινων αντικειμένων

Βιβλιογραφία

1. Καραμήτρου - Μεντεσίδη Γ., «Οι Κεραμικοί Κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης», 204-212, στο Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006.
2. Χαραλάμπους Δ., Λυκιαρδοπούλου Μ., Δήμου Ε., Οικονόμου Γ., «Ομάδα Κεραμικών Κλιβάνων στον Πολύμυλο Κοζάνης. Τεχνολογία Κατασκευής», 213-220, στο Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006.

Περισσότερες Εικόνες

	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Ορθογώνιος κλίβανος 3 με θυραίο τοξωτό άνοιγμα.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Ορθογώνιος κλίβανος 1.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Ορθογώνιος κλίβανος 2.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Ορθογώνιος κλίβανος 1.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Ο χώρος εργαστηρίων, κλίβανοι 5, 4, 2.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Εσωτερικό θαλάμου καύσης κλιβάνου 4.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Απόσχημος κλίβανος 6.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Κυκλικός κλίβανος 5.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Εσωτερικό θαλάμου καύσης κλιβάνου 4.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Κυκλικός κλίβανος 4.
	Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΄΄Οι κεραμικοί κλίβανοι στον Πολύμυλο Κοζάνης΄΄, 204-212, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Κυκλικός κλίβανος 4.
	Δ.Χαραλάμπους,Μ.Λυκιαρδοπούλου,Ε.Δήμου,Γ.Οικονόμου,''Ομάδα κεραμεικών κλιβάνων στον Πολύμυλο Κοζάνης ,τεχνολογία κατασκευής΄΄, 213-220, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Ο θάλαμος θέρμανσης του κυκλικού κλιβάνου, αρ.4. Διακρίνεται το κυλινδρικό στήριγμα της εσχάρας και ο διάδρομος που σχηματίζεται περιμετρικά.
	Δ.Χαραλάμπους,Μ.Λυκιαρδοπούλου,Ε.Δήμου,Γ.Οικονόμου,''Ομάδα κεραμεικών κλιβάνων στον Πολύμυλο Κοζάνης ,τεχνολογία κατασκευής΄΄, 213-220, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Κλίβανος 5. Το εσωτερικό του θαλάμου θέρμανσης. Διακρίνεται ο πεσσός στήριξης της εσχάρας.
	Δ.Χαραλάμπους,Μ.Λυκιαρδοπούλου,Ε.Δήμου,Γ.Οικονόμου,''Ομάδα κεραμεικών κλιβάνων στον Πολύμυλο Κοζάνης ,τεχνολογία κατασκευής΄΄, 213-220, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Κυκλικός κλίβανος 4. Διακρίνεται η εσχάρα και τμήμα του τοίχου του θαλάμου όπτησης(θόλου).
	Δ.Χαραλάμπους,Μ.Λυκιαρδοπούλου,Ε.Δήμου,Γ.Οικονόμου,''Ομάδα κεραμεικών κλιβάνων στον Πολύμυλο Κοζάνης ,τεχνολογία κατασκευής΄΄, 213-220, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο Διεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006 Κλίβανος 2. Υπόλευκο επίχρισμα στην εσωτερική επιφάνεια του εξωτερικού τοίχου.